در طول دو دهه فعالیت حرفه‌ای در حوزه معدنکاری و سنگ ساختمانی، شاهد تحولات چشمگیری در این صنعت بوده‌ام؛ از روش‌های سنتی استخراج با پارس و گوه تا فناوری پیشرفته سیم‌برش الماسه، از معادن کوچک خانوادگی تا مجتمع‌های معدنی بزرگ و کارخانه‌های سنگبری مدرن. اما در میان این تحولات، نکته‌ای همواره توجه مرا جلب کرده است: معادن ما فراتر از منابع اقتصادی، گنجینه‌هایی از میراث زمین‌شناختی و فرهنگی هستند که ارزش واقعی آنها به‌درستی شناخته نشده است.
در این سال‌ها، پدیده ژئوتوریسم با ترکیب تجربیات عملی و نگرش علمی، ذهن مرا به‌خود مشغول کرده است. زمین‌گردشگری یا ژئوتوریسم (Geotourism) به‌عنوان مفهومی نوین در دهه‌های اخیر در جهان گسترش یافته است که گردشگری پایدار را با تأکید بر زمین‌شناسی، چشم‌اندازهای طبیعی، محیط زیست و میراث فرهنگی محلی تعریف می‌کند. این رویکرد نه‌تنها به حفظ محیط طبیعی کمک می‌کند، بلکه درک عمیق‌تری از فرآیندهای زمین و تاریخ طبیعی آن ارائه می‌دهد.
باوری راسخ دارم که ایران از پتانسیل بی‌نظیری در توسعه این مفهوم برخوردار است. دو دهه حضور مستمر در معادن مختلف و مطالعات میدانی گسترده، موجب شده تا در این زمینه تحقیقات ارزشمندی انجام دهم و در نشست‌های تخصصی متعدد با دست‌اندرکاران صنعت معدن، از ظرفیت‌های ژئوتوریسم دفاع کنم.
با توجه به تخصصی بودن نشریه سنگنامگ، مطالب خود را در دو بخش مجزا ارائه خواهم داد: نخست تعریفی جامع و علمی از پدیده ژئوتوریسم، و سپس در مقاله‌ای مستقل، بررسی یکی از معادن شاخص کشور از منظر زمین‌گردشگری که می‌تواند به‌عنوان الگویی برای توسعه این صنعت نوپا در ایران مورد توجه قرار گیرد.
زمین‌گردشگری (ژئوتوریسم) مفهومی میان‌رشته‌ای است که از ترکیب دو واژه «ژئو» (به معنای زمین) و «توریسم» (به معنای گردشگری) شکل گرفته است. بخش «ژئو» به جاذبه‌های زمین‌شناسی، ژئومورفولوژیکی ( Geomorphological ) و میراث معدنکاری اشاره دارد، در حالی که بخش «توریسم» شامل تمامی ابعاد و زیرساخت‌های مرتبط با صنعت گردشگری، از مدیریت مقصد و خدمات اقامتی تا طراحی تورها و تفسیر علمی پدیده‌های زمین‌شناسی می‌شود.
برخلاف اکوتوریسم که بر طبیعت زنده (مانند گیاهان و جانوران) تمرکز دارد، ژئوتوریسم عمدتاً به عناصر غیرزنده طبیعت مانند سازندهای زمین‌شناختی، اشکال برجسته زمین و پدیده‌های زمین‌ساختی می‌پردازد. مخاطبان این حوزه شامل طیف گسترده‌ای از علاقه‌مندان به طبیعت، دانشجویان و پژوهشگران علوم زمین، متخصصان حوزه زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی و همچنین گردشگران عمومی می‌شود. شرکت‌کنندگان در فعالیت‌های ژئوتوریسمی ضمن مشاهده شگفتی‌های طبیعی زمین، با فرآیندهای علمی شکل‌گیری این پدیده‌ها آشنا شده و اهمیت حفظ آنها را درک می‌کنند.
پیشینه ژئوتوریسم به‌صورت ساختارمند و علمی به نیمه دوم قرن بیستم بازمی‌گردد. هرچند توجه به پدیده‌های زمین‌شناسی پیشینه‌ای دیرینه دارد و زمین‌شناسان برجسته‌ای مانند آدام سجویک (Adam Sedgwick ) در قرن نوزدهم پایه‌های اولیه شناخت زمین را بنا نهادند، اما مفهوم ژئوتوریسم به‌عنوان شاخه‌ای علمی مستقل، نخستین بار در سال ۱۹۹۵ توسط «تام هوز» (Tom Hose) از بریتانیا صورتبندی شد. او در تعریف خود، ژئوتوریسم را فراتر از تجربه‌ای صرفاً زیباشناختی دانست و آن را فرآیندی آموزشی و علمی برای درک عمیق‌تر پدیده‌های زمین‌شناسی و ژئومورفولوژیکی معرفی کرد.
سازمان یونسکو با معرفی مفهوم «ژئوپارک» در آغاز قرن بیست‌ویکم و برگزاری نخستین اجلاس جهانی ژئوپارک‌ها در سال ۲۰۰۴، گام مهمی در نهادینه‌کردن ژئوتوریسم و ترویج حفاظت از میراث زمین‌شناسی برداشت. این سازمان با دعوت از نهادهای زمین‌شناسی کشورهای مختلف، زمینه ایجاد ژئوپارک‌های ملی و جهانی را فراهم آورد تا از این طریق، بهره‌برداری علمی، فرهنگی و گردشگری پایدار از پدیده‌های طبیعی غیرزنده ممکن شود.
در ایران، مفهوم ژئوتوریسم از دهه ۱۳۸۰ شمسی به‌تدریج مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت. از نخستین تلاش‌ها در این زمینه می‌توان به معرفی اصطلاح «طبیعت بی‌جان» توسط دکتر بهرام نکوئی صدری اشاره کرد که با هدف تمایز ژئوتوریسم از اکوتوریسم و معرفی ظرفیت‌های زمین‌شناختی کشور انجام شد. این ابتکار، افق‌های تازه‌ای در توسعه مفهومی و عملی زمین‌گردشگری در ایران گشود و بستری برای تقویت گفتمان علمی پیرامون حفاظت و بهره‌برداری پایدار از میراث زمین‌شناسی در سطح ملی فراهم آورد.
اهمیت صنعت گردشگری و پیوند آن با علوم زمین در ارتقای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جوامع، همچنین در ترویج صلح و شناسایی و حفظ دارایی‌های طبیعی-فرهنگی بر کسی پوشیده نیست . هر انسان به‌عنوان بخشی از جامعه جهانی، در میراث سرزمینی خود شریک است؛ میراثی که نه‌تنها شامل پیشینه تاریخی و فرهنگی، بلکه دربردارنده تاریخ زمین‌شناسی، سابقه فلزکاری و فعالیت‌های معدنکاری نیز می‌باشد.
زمین‌گردشگری با عملکرد دوگانه آموزشی و حفاظتی، ضمن فراهم آوردن بستر شناخت و تأمل در پدیده‌های طبیعی غیرزنده، به توسعه پایدار گردشگری در سطوح محلی، ملی و جهانی کمک می‌کند. این رویکرد نه‌تنها توانمندی‌های منحصربه‌فرد زمین‌شناسی را به جامعه معرفی می‌نماید، بلکه سهم بسزایی در غنای فرهنگی و تقویت هویت سرزمینی ایفا می‌کند.
در ادبیات تخصصی زمین‌گردشگری، مکانی که دارای پدیده‌ای نادر و ارزشمند زمین‌شناختی باشد، «ژئوسایت» (Geosite) نامیده می‌شود. این مکان‌ها علاوه بر ارزش علمی، باید از جنبه زیبایی‌شناختی نیز قابل توجه بوده و امکان بازدید عمومی را داشته باشند. ژئوسایت‌ها به عنوان واحدهای منفرد با اهمیت زمین‌شناسی، می‌توانند به مقاصد اصلی بازدید در برنامه‌های ژئوتوریسم تبدیل شوند.
هر پدیده طبیعی غیرزنده که قابلیت طراحی و اجرای تورهای زمین‌گردشگری را دارا باشد – اعم از غارهای طبیعی، دهانه‌های آتشفشانی، معادن فعال یا متروکه، چشم‌اندازهای ژئومورفولوژیک منحصربه‌فرد یا رخنمون‌های شاخص زمین‌شناسی در حاشیه جاده‌ها – در صورت تجهیز به زیرساخت‌های گردشگری، می‌تواند به عنوان ژئوسایت تعریف و مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین مکان‌های مرتبط با علوم زمین، فعالیت‌های معدنکاری و سکونتگاه‌های صخره‌ای دست‌ساز بشر نیز در زمره ژئوسایت‌ها طبقه‌بندی می‌شوند. بازدیدکنندگانی که با هدف شناخت و تجربه این جاذبه‌ها سفر می‌کنند، «ژئوتوریست» (Geotourist) نامیده می‌شوند.
در سال ۲۰۰۰ میلادی، یونسکو با انتشار فراخوانی رسمی از سازمان‌های زمین‌شناسی کشورهای مختلف خواست تا پدیده‌های شاخص و منحصربه‌فرد زمین‌شناختی خود را مطابق معیارهای این نهاد بین‌المللی شناسایی و برای ثبت در «شبکه جهانی ژئوپارک‌ها» ( Global Geoparks Network – GGN ) معرفی کنند.
براساس تعریف یونسکو، ژئوپارک محدوده‌ای مشخص با یک یا چند پدیده زمین‌شناسی دارای ارزش علمی، زیبایی‌شناختی یا آموزشی است که همراه با جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی مکمل، باید در توسعه اقتصادی جوامع محلی نقش داشته باشد و دارای برنامه‌های حفاظتی مشخص باشد. همچنین طرح مدیریت یکپارچه و پایدار برای بهره‌برداری ارائه دهد.
اصطلاح «ژئوپارک» که توسط یونسکو ابداع شد، ترکیبی از “Geological” (زمین‌شناختی) و “Park” (منطقه حفاظت‌شده قابل بازدید) است و به‌وضوح بر اهمیت زمین‌شناسی منطقه تأکید دارد.
شبکه جهانی ژئوپارک‌ها چهار هدف اصلی را دنبال می‌کند:
۱. افزایش آگاهی عمومی درباره علوم زمین
۲. ترویج فرهنگ حفاظت از میراث زمین‌شناختی
۳. توسعه پایدار جوامع محلی از طریق ژئوتوریسم
۴. ایجاد مشارکت عمومی در آموزش و حفاظت از منابع طبیعی غیرزنده
هم‌اکنون شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو با ۶۳ عضو از ۱۹ کشور فعال است. در میان کشورهای فعال در حوزه ژئوپارک‌ها، چین با ثبت ۴۱ ژئوپارک در رتبه نخست جهانی قرار دارد. پس از چین، کشورهای آلمان و انگلستان (هرکدام با ۸ ژئوپارک) و سپس فرانسه، ایتالیا، ژاپن، یونان، اسپانیا، پرتغال، اتریش، نروژ، استرالیا، رومانی، کرواسی، جمهوری چک، ایرلند و مالزی از پیشگامان این حوزه محسوب می‌شوند.
ایران با وجود برخورداری از پتانسیل‌های غنی زمین‌شناختی، تاکنون تنها موفق به ثبت سه ژئوپارک جهانی (قشم، ارس و طبس) شده است. مطالعات نشان می‌دهد بیش از ۳۰ منطقه دیگر در کشور وجود دارد که واجد شرایط تبدیل به ژئوپارک هستند. با این حال، اقدامات عملی برای بهره‌برداری و ثبت رسمی این مناطق همچنان محدود بوده و نیازمند برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری بیشتری است.
ثبت ژئوپارک قشم در فهرست جهانی یونسکو در سال ۱۳۸۵ را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ ژئوتوریسم ایران دانست. ایران با دارا بودن تنوع اقلیمی چشمگیر و ویژگی‌های زمین‌شناختی بی‌نظیر، از ظرفیت‌های استثنایی برای توسعه ژئوتوریسم برخوردار است. وجود پدیده‌های متعدد زمین‌شناختی شامل: غارها و تنگه‌های طبیعی، دره‌های فرسایشی و نشستی ، مناطق فسیل‌دار و شکاف‌های زمین‌شناسی ، گل‌فشان‌ها و ساختارهای کارستی ، معادن باستانی و سواحل سنگی ، کلوت‌ها و هرم‌های ماسه‌ای و تنوع کانی‌شناسی در نقاط مختلف کشور زمینه مناسبی برای ایجاد ژئوسایت‌های متنوع و تأسیس ژئوپارک‌های جدید فراهم می‌کند.
استفاده بهینه از این گنجینه‌های زمین‌شناختی مستلزم توسعه زیرساخت‌های گردشگری ، تجهیز سایت‌ها به امکانات تفسیر علمی ، استقرار نظام مدیریت پایدار می‌باشد.
دکتر بهرام نکوئی صدری استاد مدعو دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ در این زمینه معتقد است: «اگرچه با ثبت ژئوپارک قشم در سال ۱۳۸۵ ژئوتوریسم ایران وارد مرحله رسمی شد، اما نبود ابزارهای کارآمد تفسیر زمین‌شناختی در این ژئوپارک، امکان سخن گفتن از راه‌اندازی عملی این صنعت در کشور را فراهم نکرده است» .
معادن هر کشور جزو منابع و ثروت‌های مهم آن به شمار می‌آیند. ژئوتوریسم معدنی، شاخه‌ای تخصصی از ژئوتوریسم است که بر معادن، تاریخچه معدنکاری و فرایندهای استخراج تمرکز دارد. توجه ویژه به پدیده‌های زمین‌گردشگری به عنوان ابزاری کارآمد در توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی در کنار بهره‌برداری از معادن می تواند باعث توسعه اقتصادی این نوع فعالیت شود. این مدل گردشگری را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
معدن‌هایی که آثار فعالیت‌های معدنکاری دوران گذشته را حفظ کرده‌اند، از جمله ارزشمندترین میراث‌های تاریخی محسوب می‌شوند. این معادن که زمانی مراکز فعال استخراج بودند، امروزه با برجای گذاشتن آثاری همچون کوره‌های ذوب فلزات، تونل‌ها و حفره‌های باستانی، به گواهی زنده از پیشینه صنعتی و هویتی تمدن‌ها تبدیل شده‌اند.
این محوطه‌های معدنی تاریخی، به دلیل اهمیت فرهنگی و علمی، به عنوان «میراث معدنکاری» شناخته می‌شوند و در قالب سایت‌های زمین‌گردشگری مورد حفاظت قرار می‌گیرند. در ایران، معادن باستانی اریسمان در کاشان و وشنوه در قم از نمونه‌های شاخص این میراث در منطقه مرکزی کشور هستند.
برای مدیریت و بهره‌برداری از این سایت‌ها، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
– گنجاندن این محوطه‌ها در مسیرهای زمین‌گردشگری
– ایجاد سایت‌موزه‌های تخصصی معدنکاری و فلزکاری
– تلفیق برنامه‌های حفاظتی با توسعه گردشگری پایدار
– بهره‌گیری از ظرفیت‌های اقتصادی ژئوتوریسم
حفاظت از این میراث صنعتی نیازمند برنامه‌ریزی جامع، مشارکت جوامع محلی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب است. این سایت‌ها نه تنها ارزش تاریخی دارند، بلکه به عنوان آزمایشگاه‌های طبیعی برای مطالعه فنون معدنکاری قدیم نیز حائز اهمیت هستند.
معدن‌های فعالی که امکان بازدید آموزشی از آنها فراهم است، مانند معدن مس سرچشمه در کرمان، معدن مس قلعه‌زری، معدن سنگ ساختمانی دهبید و لاشتر، علاوه بر ارزش اقتصادی، از اهمیت آموزشی و علمی برخوردارند. امروزه تورهای بازدید از این معادن فعال برای عموم برگزار می‌شود که هم جنبه آموزشی دارد و هم منبع درآمدی برای صاحبان معادن و شرکت‌های گردشگری محسوب می‌شود. این بازدیدها در چارچوب ژئوسایت‌های معادن فعال سازماندهی و اجرا می‌شوند.
این معادن که تا چندی پیش فعال بودند، اکنون با پایان یافتن ذخایر اقتصادی خود، پتانسیل تبدیل به موزه‌های معدنی، مراکز آموزشی یا سایت‌های تفریحی را دارند. از دیدگاه مدیریت زمین‌گردشگری، اینگونه معادن عموماً سه کاربرد اصلی دارند:
۱. موزه‌های معدنی و آموزشی: تبدیل به مراکز نمایشی و آموزشی برای بازدید عموم
۲. سایت‌های تفریحی محدود: ایجاد فضاهای تفریحی با اعمال محدودیت در برداشت نمونه‌های معدنی و دریافت ورودیه
۳. تفرجگاه‌های وسیع : توسعه به عنوان پارک‌های تفریحی پس از سرمایه‌گذاری و بازسازی، که علاوه بر جذب گردشگر، محیطی ایمن و جذاب برای بازدیدکنندگان ایجاد می‌کنند.
علاوه بر برگزاری ژئوتورها برای معادن فعال یا رها شده توسط آژانس‌های مسافرتی با همراهی راهنمایان متخصص در زمینه زمین‌شناسی یا مهندسی معدن – که درآمد جنبی برای معدن به همراه دارد – توسعه ژئوپارک‌ها بهترین روش برای معرفی جاذبه‌های طبیعت بی‌جان در کنار طبیعت زنده و بهره‌گیری از آنها در صنعت گردشگری محسوب می‌شود. بدون وجود جاذبه‌های مناسب طبیعی، تاریخی، علمی و فرهنگی در یک مقصد گردشگری، تقاضایی برای سفر به آنجا ایجاد نخواهد شد. این اصل در مورد معادن نیز صادق است. همچنین باید توجه داشت که این اقدامات موجب رونق معدن از طریق برندسازی نیز می‌شود.
استفاده از روش‌های بازسازی معادن در مراحل مختلف فعالیت معدنی (پیش، حین و پس از بهره‌برداری) می‌تواند به توسعه پایدار و ایجاد اشتغال ماندگار در مناطق دورافتاده کشور کمک کند. این رویکرد همچنین موجب رونق صنعت گردشگری در کنار فعالیت‌های معدنی می‌شود. در این زمینه، یک سایت معدنی ممکن است برای اهداف بازسازی به چند بخش تقسیم شود که هر بخش با توجه به ویژگی‌های خاک، باطله‌ها و شرایط محیطی، کاربردهای مختلفی خواهد داشت:
– زمین‌گردشگری (ژئوتوریسم): استفاده از بخش‌های دارای جاذبه‌های زمین‌شناختی
– طبیعت‌گردی (اکوتوریسم): تبدیل به مناطق مناسب برای مشاهده حیات وحش
– فعالیت‌های کشاورزی و دامداری: در بخش‌هایی با خاک مناسب
– بازدید عمومی: استفاده از بخش‌هایی که به دلیل کیفیت پایین ماده معدنی، ارزش اقتصادی خود را از دست داده‌اند
این تنوع کاربردی نه تنها موجب بهره‌وری بهینه از زمین‌های معدنی می‌شود، بلکه در طول سال می‌تواند منبع درآمدی پایدار برای منطقه ایجاد کند.
در سطح بین‌المللی، برخی کشورها با برنامه‌ریزی اصولی موفق به تبدیل معادن متروکه به جاذبه‌های گردشگری پرطرفدار شده‌اند. لهستان در این زمینه تجربیات ارزشمندی دارد که از جمله می‌توان به معدن نمک ویلیچکا در حومه کراکوف اشاره کرد. این سایت معدنی با جذب سالانه بیش از ۱٫۲ میلیون بازدیدکننده، الگویی موفق از احیای معادن محسوب می‌شود. عوامل مؤثر در موفقیت این پروژه شامل:
– نمایش تکنیک‌های سنتی استخراج نمک
– احداث سالن‌ها و گالری‌های نمایشی
– ساخت ماکت‌های آموزشی از ابزارهای تاریخی معدنکاری
– ایجاد مسیرهای بازدید ایمن و جذاب
می‌باشد که به‌طور همزمان هم جنبه آموزشی دارد و هم جنبه تفریحی.
ایران با سابقه دیرینه در فعالیت‌های معدنی و دارا بودن ذخایر متنوع و کم‌نظیر، از جمله کشورهای مستعد برای توسعه ژئوتوریسم معدنی محسوب می‌شود. تحقق این پتانسیل نیازمند اقدامات اساسی زیر است:
– معرفی علمی و نظام‌مند ظرفیت‌های معدنی کشور
– بهره‌گیری از معادن فعال روباز (مس، طلا، آهن و سنگ‌های ساختمانی)
– استفاده از معادن متروکه (سرب و روی) برای ایجاد ژئوسایت‌ها و ژئوپارک‌ها
کشورهای پیشرو در زمینه ژئوتوریسم، استانداردهای دقیقی برای بازدید از معادن تعیین کرده‌اند:
۱. تجهیزات حفاظت فردی:
– تأمین کلاه ایمنی، کفش و لباس مخصوص
– تجهیزات محافظتی شامل گوشی، عینک و دستکش
– امکانات کمک‌های اولیه و اورژانسی
۲. شرایط راهنمایان تور:
– دارا بودن مدارک تخصصی معدن یا زمین‌شناسی
– آشنایی کامل با پروتکل‌های ایمنی
– تسلط به زبان انگلیسی برای راهنمایی گردشگران خارجی
۳. مقررات بازدید:
– ممنوعیت مطلق بازدید بدون راهنما
– ارائه کامل دستورالعمل‌های ایمنی به زبان ساده
– تعطیلی موقت معدن در صورت بروز حادثه تا رفع کامل خطر
این استانداردها ضمن حفظ ایمنی بازدیدکنندگان، کیفیت تجربه ژئوتوریسمی را ارتقا می‌بخشد.
- نکوئی صدری، بهرام (۱۳۸۸). مبانی ژئوتوریسم. انتشارات دانشگاه تهران.
- حاج‌علیلو، بی‌بی مریم و نکوئی صدری، بهرام (۱۳۹۰). ژئوتوریسم در ایران: چالش‌ها و فرصت‌ها. مجله جغرافیا و توسعه.
- امری‌کاظمی، حمید (۱۳۸۵). پتانسیل‌های ژئوپارک در ایران. سازمان زمین‌شناسی کشور.
- روستایی، شهرام (۱۳۸۶). میراث معدنکاری ایران. انتشارات دانشگاه شیراز.
- Dowling, R. & Newsome, D. (2006). Geotourism: Sustainability, impacts and management. Elsevier.
- Nurayanti, W. (1996). Heritage and postmodern tourism. Annals of Tourism Research, 23(2), 249-260.
- 7 – پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور
