مسئله اخلاق انسانی در استفاده از سنگ طبیعی در معماری معاصر به موضوعی پیچیده و چندبعدی تبدیل شده که ذهن بسیاری از معماران پیشرو را به خود مشغول کرده است. در قلب این بحث، تنش میان زیبایی شناسی، پایداری زیست محیطی و عدالت اجتماعی قرار دارد. رم کولهاس ( Remment Lucas Koolhaas ) ، معمار و نظریه پرداز هلندی، در پروژه اخیر خود در قطر با استفاده از سنگ ، پرسش های اخلاقی عمیقی را درباره مسئولیت معمار در قبال منابع طبیعی مطرح کرده است. او معتقد است هر قطعه سنگ که از زمین استخراج می شود، حامل تاریخ زمین شناسی و فرهنگی خاص خود است و معماران موظفند با احترام به این میراث طبیعی، از آن استفاده کنند.
البته در این پروژه از سنگ به‌عنوان یک ماده کلیدی ، به‌صورت محدود در کفپوش و برخی سطوح استفاده کرده است، اما بحث اصلی حول مسئولیت اخلاقی معماران در قبال منابع طبیعی بیشتر در نوشته‌ها و مصاحبه‌های کولهاس مطرح شده تا در خود پروژه قطر.
شیگرو بان ( Shigeru Ban ) ، معمار ژاپنی برنده جایزه معماری پریتزکر( Pritzker Architecture Prize ) ، رویکردی اخلاق محور در استفاده از سنگ طبیعی دارد. او در پروژه های خود مانند کلیسای کاغذی در کوبه – ژاپن، نشان داده است که چگونه می توان سنگ را با مواد بازیافتی ترکیب کرد تا هم زیبایی سنگ حفظ شود و هم مصرف منابع طبیعی کاهش یابد. او با وجود شهرتش در استفاده از مواد غیرمتعارف مانند لوله های مقوایی و سازه های موقت، در برخی پروژه های خود از سنگ به عنوان یک ماده پایدار و زیبایی شناختی در ترکیب با مصالح بازیافتی یا کم مصرف استفاده کرده است. بان اصرار دارد که معماران باید “پزشکان زمین” باشند و در استفاده از هر ماده طبیعی، نخست به تأثیرات زیست محیطی و اجتماعی آن بیندیشند. این نگاه اخلاقی در تضاد کامل با رویکردهای تجمل گرایانه برخی پروژه های لوکس است که در آنها سنگ های کمیاب صرفاً برای نمایش ثروت و قدرت به کار می روند.
دیبدو فرانسیس کره ( Diébédo Francis Kéré ) ، معمار اهل بورکینافاسو، در کارهای خود نشان داده است که چگونه می توان از سنگ محلی به شیوه ای اخلاقی و مسئولانه استفاده کرد. او در طراحی مرکز پزشکی در بورکینافاسو، از سنگ های استخراج شده از همان منطقه استفاده کرده و با به کارگیری نیروی کار محلی، چرخه اقتصادی مثبتی ایجاد کرده است.
سنگ‌های به‌کاررفته از معادن نزدیک به سایت پروژه استخراج شدند تا هزینه و آلودگی حمل‌ونقل به حداقل برسد. این رویکرد همسو با فلسفه ی کِرِه است: ” استفاده از آنچه زمین به شما می‌دهد “.
سنگ‌ها به‌صورت خشکه‌چین (بدون ملات) چیده شدند تا نیاز به سیمان کاهش یابد. تهویه ی طبیعی دیوارها بهبود پیدا کند (سنگ‌ها مانند عایق حرارتی عمل می‌کنند) و به ساختمان کمک کند تا با اقلیم گرم و خشک بورکینافاسو سازگار باشد.
کره معتقد است استفاده اخلاقی از سنگ یعنی احترام به زمین، حمایت از جوامع محلی و خلق معماری که برای مردم و توسط مردم ساخته شود. این رویکرد انسان محور، سنگ را از یک کالای لوکس به عاملی برای توسعه اجتماعی تبدیل می کند.
در مقابل، برخی پروژه های بزرگ با استفاده بی رویه از سنگ های نادر و گرانبها، پرسش های جدی اخلاقی ایجاد کرده اند. معمارانی مانند نورمن فاستر( Norman Foster ) اخیراً در مصاحبه های خود به این نکته اشاره کرده اند که صنعت سنگ طبیعی باید استانداردهای اخلاقی سختگیرانه تری در مورد شرایط کار در معادن، حقوق کارگران و تأثیرات زیست محیطی استخراج داشته باشد. فاستر در پروژه های اخیر خود تنها از سنگ هایی استفاده می کند که گواهی استخراج مسئولانه دارند و از معادنی با شرایط کاری عادلانه به دست آمده اند.
نورمن فاستر و دفتر فاستر + پارتنرز (Foster + Partners) بارها بر لزوم استانداردهای اخلاقی سختگیرانه در صنعت سنگ تأکید کرده‌اند، از جمله در پروژه‌های اخیرشان که از سنگ‌های دارای گواهی استخراج مسئولانه (مانند استانداردهای Ethical Stone یا XertifiX) استفاده شده است.
فاستر در مصاحبه‌هایش اشاره کرده که صنعت سنگ باید از کار کودکان، شرایط خطرناک معدن‌کاری و تخریب زیست‌محیطی اجتناب کند. دفتر او تنها از تامین‌کنندگانی خرید می‌کند که شفافیت زنجیره ی تأمین دارند و گواهی‌های بین‌المللی را رعایت می‌کنند.
تادائو آندو( Tadao Ando ) ، فیلسوف معمار ژاپنی، نگاه عمیق تری به این موضوع دارد. او معتقد است هر قطعه سنگ در ساختمان، باید حامل پیامی اخلاقی باشد. در پروژه های آندو، سنگ نه به عنوان نماد تجمل، بلکه به عنوان واسطه ای برای ارتباط انسان با طبیعت و تاریخ به کار می رود. این نگاه، استفاده از سنگ را از بعد مادی فراتر برده و به آن بعدی معنوی و اخلاقی می بخشد. آندو نشان می دهد که چگونه می توان با سنگ، فضاهایی خلق کرد که همزمان هم زیبا باشند و هم وجدان انسان معاصر را آرام کنند.
تادائو آندو در معماری خود به سنگ به عنوان ” رسانه‌ای برای انتقال مفاهیم عمیق ” نگاه می‌کند. او سنگ را نه صرفاً یک ماده ساختمانی، بلکه پلی بین انسان، طبیعت و تاریخ می‌داند. این نگاه در چند پروژهٔ شاخص او به وضوح دیده می‌شود.
کلیسای نور (Church of the Light) در اوساکا، ژاپن دیوارهای بتنی خامِ پروژه با حضور سنگ‌های نامرتبِ محلی در قالب‌بندی، حالتی ناهموار و ارگانیک پیدا می‌کنند. آندو از این سنگ‌ها به عنوان یادآوری از ناپایداری انسان در برابر طبیعت استفاده می‌کند و تضاد بین سنگ‌های خشن و نورِ متعالی کلیسا را نشان می دهد که نمادی از تقابل ماده و روح است.
موزه نائوشیما (Naoshima Contemporary Art Museum) در جزیره نائوشیما، ژاپن سنگ‌های بازالتِ محلی در دیوارها و مسیرهای موزه به کار رفته‌اند تا حس تعلق به زمین و دریا را القا کنند. سنگ‌ها به صورت خشکه‌چین چیده شده‌اند تا نشان دهند معماری می‌تواند بدون خشونت بر طبیعت غالب شود.
او در معبد بودایی آب (Water Temple) در آواجی، ژاپن از سنگ‌های تراش‌نخورده ی رودخانه‌ای استفاده کرد تا گذر زمان و فرسایش طبیعی را نمایش دهد. حوضچه ی مرکزی پر از آب، انعکاس سنگ‌ها را به عنوان نماد چرخه ی زندگی نشان می‌دهد.
مسئله اخلاق در استفاده از سنگ طبیعی امروزه از چهار منظر اصلی مورد بررسی قرار می گیرد: حقوق کارگران معادن، تأثیرات زیست محیطی استخراج، مسئله حمل و نقل بین قاره ای سنگ ها و مسئولیت معمار در قبال نسل های آینده. معمارانی مانند رنتسو پیانو ( Renzo Piano ) ایتالیایی در پروژه های خود نشان داده اند که چگونه می توان با استفاده هوشمندانه از سنگ های محلی، کاهش ضایعات در فرآیند ساخت و طراحی برای بازیافت، این چالش های اخلاقی را مدیریت کرد. در نهایت، معماری اخلاق محور با سنگ طبیعی، نه در رد این ماده کهن، بلکه در یافتن راه هایی مسئولانه برای استفاده از آن است. راه هایی که هم زیبایی خلق کنند، هم به زمین احترام بگذارند و هم کرامت انسانی را پاس دارند.
او با به کارگیری سنگ های محلی، کاهش ضایعات ساخت وساز و طراحی برای بازیافت، نمونه های درخشانی از معماری مسئولانه ارائه کرده است.
در نمای بیرونی موزه هنرهای آمریکایی ویتنی (Whitney Museum of American Art) – نیویورک، آمریکا از گرانیت آبیِ معدنی در نیویورک استفاده شد تا کاهش ردپای کربنِ حمل ونقل را تضمین کند. سنگ ها به صورت پانل های پیش ساخته برش خوردند تا ضایعات مواد به حداقل برسد. پیانو با همکاری معدنکاران محلی، شرایط کاری ایمن و منصفانه را برای استخراج سنگ ها تضمین کرد.
بحران اخلاقی در معماری معاصر حول محور استفاده از سنگ طبیعی، بحثی است که ریشه در تضادهای عمیق تمدن صنعتی دارد. از یک سو، زیبایی خیره کننده و دوام بی نظیر سنگ، آن را به ماده ای ایده آل برای ساخت فضاهای ماندگار تبدیل کرده است. از سوی دیگر، استخراج و فرآوری این ماده طبیعی، سوالات جدی درباره مسئولیت حرفه ای معماران در قبال محیط زیست و جوامع انسانی ایجاد می کند. آلوارو سیزا ( Álvaro Joaquim de Melo Siza Vieira ) ، معمار پرتغالی، در یکی از سخنرانی های اخیر خود اشاره کرده که “هر برش سنگ در واقع برشی در پیکره زمین است و ما معماران باید پاسخگوی این زخم ها باشیم”. این نگاه عمیقاً اخلاقی، سنگ را نه یک کالای مصرفی، بلکه میراثی زمین شناختی می داند که باید با احترام و مسئولیت پذیری با آن رفتار کرد.
در کارگاه های طراحی معماران پیشرویی مانند استودیو پیتر زومتور سوئیس ( Peter Zumthor & Partner ) ، فرآیند انتخاب سنگ به مراسمی آیینی تبدیل شده است. آنها پیش از انتخاب هر نوع سنگ، ماه ها به مطالعه زمین شناسی منطقه، تاریخ معدن کاری و شرایط اجتماعی کارگران معدن می پردازند. این سطح از دقت و وسواس اخلاقی، نشان دهنده تحولی عمیق در نگرش به منابع طبیعی است. زومتور معتقد است “سنگ باید با دستانی پاک و قلبی آگاه از زمین جدا شود.” فلسفه ای که در پروژه های او مانند مرکز هیدروتراپی والس در سوئیس به وضوح دیده می شود، جایی که هر قطعه سنگ با توجه به بافت و رنگ طبیعی آن انتخاب شده و کمترین پردازش صنعتی روی آن انجام گرفته است.
در کشورهای در حال توسعه، مسئله اخلاقی استفاده از سنگ ابعاد پیچیده تری به خود می گیرد. معمار هندی بالکریشنا دوشی( Balkrishna Vithaldas Doshi ) معمار برجسته هندی و برنده جایزه پریتزکر (۲۰۱۸)، در آخرین مصاحبه خود به شرایط خطرناک کار در بسیاری از معادن هند اشاره کرده و خواستار ایجاد استانداردهای بین المللی برای استخراج اخلاقی سنگ شده است. او همواره در پروژه های خود به استفاده از مصالح بازیافتی، کاهش فشار بر منابع طبیعی و احترام به میراث فرهنگی توجه ویژه ای داشته است. یکی از بهترین نمونه های این رویکرد، دانشگاه CEPT (مرکز برنامه ریزی و فناوری محیطی) در احمدآباد است که نشان داده چگونه می توان با استفاده از سنگ های بازیافتی از ساختمان های تخریب شده، هم ارزش تاریخی را حفظ کرد و هم از فشار بر معادن کاست. این رویکرد بازیافتی، نه تنها یک راه حل زیست محیطی، بلکه عملی اخلاقی در قبال میراث فرهنگی است.
جنبه دیگر این بحث اخلاقی، مسئله حمل و نقل سنگ بین قاره هاست. برخی پروژه های تجملاتی در خلیج فارس از سنگ هایی استفاده می کنند که از برزیل یا نروژ وارد شده اند. این عمل از دیدگاه اکولوژیک کاملاً غیرمسئولانه است. استودیوی معماران دانمارکی Schmidt Hammer Lassen Architects در پاسخ به این چالش، در پروژه های بین المللی خود تنها از سنگ های محلی استفاده می کند و معتقد است “سنگ باید نفس زمینی را که در آن قرار گرفته است حمل کند”. آنها در طراحی کتابخانه سلطنتی کپنهاگ که به الماس سیاه معروف است ، نشان داده اند که چگونه سنگ های بومی می توانند هویت منحصر به فردی به معماری ببخشند.
این پروژه در همکاری با معمار سرشناس دانمارکی اریک مولر ( Erik Moller ) تکمیل شد . نمای اصلی پروژه عمدتاً از شیشه دودیِ سیاه و فولاد ساخته شده، اما در بخش های پایینی و ورودی ها از سنگ گرانیت سیاهِ صیقلی استفاده شده تا پیوندی با معماری کلاسیک کتابخانه قدیمی ایجاد کند. در برخی فضاها مانند لابی و راهروها از سنگ ماربل یا گرانیت محلی برای مقاومت و زیبایی بصری بهره برده اند.
طراحان از سنگ به عنوان عنصری برای ایجاد تضاد با شیشه و فولاد استفاده کردند تا حسِ زمینی بودن و اصالت را در کنار مدرنیسم حفظ کنند.
نسل جدید معماران نیز به این بحث اخلاقی ورود کرده اند. دیوید آجایه ( David Adjaye ) ، معمار بریتانیایی-غنایی، در پروژه های آفریقایی خود سیستم “معدن تا معماری” را توسعه داده است. او از پیشگامان معماری پایدار است که در پروژه های خود بر شفافیت زنجیره تأمین مصالح و کاهش ردپای کربن تأکید دارد. در این سیستم، هر مرحله از استخراج تا نصب سنگ تحت نظارت اخلاقی قرار دارد و درصدی از درآمد هر پروژه به آموزش و بهبود شرایط کارگران معدن اختصاص می یابد. این مدل تجاری-اخلاقی نشان می دهد که چگونه می توان چرخه ای مثبت از تولید تا مصرف ایجاد کرد.
آجایه در پروژه هایش بر استفاده از مصالح محلی با رعایت اخلاق زیست محیطی تاکید دارد. و برای کاهش ضایعات طراحی برای بهینه سازی برش و نصب مصالح را بخوبی انجام می دهد و در انتخاب سنگ ها یا مواد معدنی بر پیوند هویت سایت با پروژه ، اصرار می ورزد .
او در پروژه موزه ملی تاریخ و فرهنگ آفریقایی-آمریکایی از برنزِ بازیافتی و سنگ های سیاهِ کارولینای جنوبی استفاده کرد که مستقیماً از معادن محلی با استانداردهای اخلاقی استخراج شدند.
در سطح کلان، برخی از معماران پیشرو در حال تدوین “منشور اخلاقی استفاده از سنگ طبیعی” هستند. ایده ی تدوین منشور اخلاقی برای مصالح طبیعی (مانند سنگ) توسط سازمان های بین المللی مانند Global Stone Council و نهاد های زیست محیطی یا گروه های معماری پایدار مطرح می شود . این منشور که توسط شخصیت‌های شاخص، پیشرو و تأثیرگذار در حوزه معماری پیشنهاد شده، شامل اصولی مانند: ممنوعیت استفاده از سنگ های استخراج شده از مناطق حفاظت شده، الزام به پرداخت دستمزد عادلانه به کارگران معدن، محدودیت در حمل و نقل بین قاره ای و تعهد به بازیافت ضایعات سنگی است.
بنظر می رسد جامعه معماری به تدریج در حال پذیرش مسئولیت کامل خود در قبال این ماده طبیعی است.
