سنگ پومیس (Pumice) به عنوان یکی از فراورده‌های آتشفشانیِ سبک، متخلخل و منحصر به فرد، جایگاه ویژه‌ای در میان مواد معدنی ایران دارد. علیرغم برخورداری از منابع غنی پومیس، بهره‌برداری ایران از این ذخیره فوق‌العاده ارزشمند اغلب به تولید مواد خام، عمدتا سبک دانه بتنی و مصارف پایه محدود مانده است. وجود ذخایر عظیم پومیس در استان‌هایی چون آذربایجان شرقی، خراسان شمالی، کرمان، سیستان و بلوچستان ، کردستان و مناطق مرکزی، ظرفیت قابل ملاحظه‌ای برای تامین نیاز بازارهای داخلی و حتی صادرات مواد خام و فرآوری‌شده فراهم آورده است. با این حال، بخش عمده‌ای از این ظرفیت به دلایلی ، منجمله در فقدان آگاهی و دانش فنی ، مورد بهره‌برداری قرار نگرفته و تعدادی از معادن فعال در سال‌های اخیر با کاهش ظرفیت یا تعطیلی مواجه شده‌اند.
از سوی دیگر، نگاه تخصصی به کاربردهای مغفول سنگ پومیس، به ویژه در نماسازی معاصر و طراحی داخلی، فرصتی بی‌بدیل برای ارتقاء ارزش اقتصادی و فرهنگی این کانی فراهم می‌سازد. همچنین، تولید پودر پومیس و استفاده از آن در صنعت سیمان‌های آمیخته ” کامپوزیتی ” زمینه‌ساز افزایش دوام و پایداری سازه‌هاست.
پومیس یک سنگ آتشفشانی شیشه‌ای و متخلخل است که از انجماد گدازه غنی از گاز به دست می‌آید و به‌دلیل وجود هزاران حفره ریز، بسیار سبک وزن است. واژه pumice از واژه لاتین pumex مشتق شده است، به معنی فوم است .
از نظر شیمیایی خنثی و غیر قابل حل و فاقد خاصیت مغناطیسی میباشد . چگالی آن پایین ،حاوی مخلوطی از سیلیکاتهای نا منظم اکسیدآلومینیم و لایه هایی از اکسید فلزات دیگر میباشد. این سنگ به رنگ سياه ؛ سفید مایل به زرد تا خاکستری روشن و قهوه ای است و در اثر انباشته شدن خاکسترهای آتششفشانی و آهسته سرد شدن آنها همراه با انبساط ناشی از حبابهای به وجود آمده توسط بخار و گازهای موجود در آن به وجود می‌آید.
| ویژگی | بازه مقادیر |
|---|---|
| وزن مخصوص (g/cm3) | 0.5 – 0.8 |
| تخلخل (%) | 50 – 85 |
| سختی موس | 6 |
| رنگ | سفید، شیری، خاکستری، قهوه‌ای، سیاه |
| مقاومت فشاری (MPa) | 2 – 10 (در بتن: تا 30) |
| جذب آب | بسیار بالا |
وزن مخصوص خشک ظاهری پومیس در حدود 500 تا 800 کیلوگرم بر متر مکعب می باشد.این سنگ معدنی دارای درجه سختی بالا و نیز تخلخل فراوان میباشد. همچنین دارای دانه بندیهای متفاوت از ذرات غباری تا قطعات بزرگ با قطر بیش از 100 میلیمتر است که هر یک از اندازه‌های فوق با قیمت های متفاوت برای مصارف بخصوصی به کار می‌روند. پومیس به صورت عدسی هایی با قطر 50 تا 100 متر و ارتفاع حدود 5 متر در زیر لایه‌هایی از خاک و سنگ وجود دارد . ساختار میکروسکوپی آن، شامل دیواره‌های شیشه‌ای با تخلخل‌های بسیار است که به دلیل چسبندگی کم، سایش و برش آن آسان است.
پومیس خاصیت چسبندگی بسیار خوبی را با اغلب چسبها دارد و نسبت به مواد شیمیائی ، قارچها و حشرات کاملا” خنثی است. آنتی باکتریال ، مانع رشد قارچ و کپک ، پومیس یا بتن آن را می توان کانال کشی کرده و یا آنرا برید، میخی را که در آن کوبیده می شود به خوبی نگه می دارد و همچنین بر خلاف بتن معمولی رطوبت کمتری را در خود حفظ می کند . در مقابل برای تهیه بتن پومیسی مقدار سیمان و آب مورد لزوم از بتن معمولی بیشتر و لذا تغییر حجم آن نیز کمی زیادتر است و به همین نسبت نیز نیروی تراکم کمتری از بتن معمولی خواهد داشت .
قدرت بتن پومیس با تراکم آن نسبت مستقیم و به نسبت عکس سبکی وزن آن تغییر می کند . مثلا” اگر بتن پومیسی با مقاومت ۱۰۰۰ پوند بر اینچ مربع مورد نظر باشد ؛ باید وزن هر فوت مکعب آن ۶۶ پوند و اگر مقاومت ۳۵۰۰ پوند بر اینچ مربع لازم شود باید وزن هر فوت مکعب آن ۱۱۰ پوند به دست آید ، به عبارت دیگر نسبت قدرت به وزن بتن در حالت اول حدود ۱۵ و برای حالت دوم برابر ۳۲ خواهد بود و درصورت مصرف اجزاء نسبت های حاصل برابر مقاومت های فوق ، برابر ۷ و ۵/۲۲خواهندبود.
سبکی وزن و ساختمانهای متخلخل پومیس، قابلیت کش سانی خم پذیری (کش پذیری) زیادی به آن داده و حمل آنرا بدون ترک خوردن و یا شکستن امکان پذیر ساخته است و همچنین مقاومت تغییر شکل پذیری بتن حاصل از آن در مقابل فشار و حفظ حالت و قابلیت برگشت به وضع اول خود ۶ برابر بتن معمولی است . لذا در مقابل زلزله و فشار های ناگهانی بسیار مقاومتر از بتن معمولی است .
پومیس بسیار سبک و وزن مخصوص متوسط آن ۷۵/ . تا ۸/ . گرم بر سانتیمتر مکعب است . هرچه پومیس ، دانه درشت تری داشته باشد وزن مخصوص آن کمترخواهد بود. پومیس آب را جذب می نماید، اما از خود عبور نمی دهد ، به عبارت دیگر قطعات و ذرات پومیس در عین تخلخل مانند ” سنگ پا ” غیر قابل نفوذ می باشند. در نتیجه روی آب شناور باقی می مانند. سختی پومیس در مقیاس موس ۵/۵-۵ است و نقطه ذوب متوسط آن ۱۳۴۳ درجه سانتیگراد بوده و در هنگام حرارت دادن تا ۷۶۰ درجه سانتیگراد هیچگونه تغییری در حجم آن حاصل نمی شود . در این درجه حرارت فیبرهای بیرونی آن شروع به انقباض می نمایند. نقطه انهدام حرارت معمولا” در آتش سوزیهای بزرگ بین ۴۸۰ تا ۶۵۰ درجه سانتیگراد صورت می گیرد. لذا پومیس تحت هیچگونه تغییری در این آتش سوزی ها قرار نمی گیرد.
| درصد وزنی (حدود) | ترکیب |
|---|---|
| 60 – 72 | SiO2 |
| 13 – 18 | Al2O3 |
| 0.5 – 2 | Fe2O3 |
| 1 – 5 | CaO |
| 4 – 8 | Na2O + K2O |
| کمتر از 2 | سایر |
پومیس وابسته به سنگهای پیروکلاستیک جوان است، با این که سنگهای پیروکلاستیک جوان در ایران برونزد گسترده دارند ولی انباشتگی های شناخته شده پومیس در ایران پیرامون گنبدها و کراترهای آتشفشانی نئوژن ؛ کواترنر جای دارند همانند : اطراف آتشفشان های سهند و سبلان ، معدن اندیشکان واقع در سرولایت نیشابور، معدن کرف و لهریز، معدن گزانه ، معدن دینه (دره لیمر) و معدن ملارو اسکوش بالا می باشند. معدن کراف در کناره شرقی قله دماوند و در مجاورت روستای کرف جای گرفته است محدوده مورد نظر از سنگهای آتش فشانی، توف آندزیتی و پومیس وابسته به آتش فشان دماوند پدید آمده است. ماده معدنی در پیکر لایه های عدسی مانند با لایه بندی یک دست و هم اندازه و در بیشتر جاها بدون داشتن باطله است در جاهای که باطله وجود دارد ستبرای آن نیز کم و همچنین کانسنگ نرم است.
ایران یکی از دارندگان ذخایر بزرگ پومیس جهان است. عمده معادن در استان‌های:
آذربایجان شرقی (شبستر، بستان‌آباد) ، کردستان (قروه، کامیاران) ، خراسان شمالی (جاجرم و…) ، کرمان (کوهپایه و مناطق اطراف) ، استان‌های مرکزی، قم، یزد، تهران (ذخایر پراکنده) واقع شده اند .
